Interview: In zijn ode aan de Amazone laat Amaro Freitas zijn jazz druppelen, vloeien en stromen’ (Jazzism)
Na drie albums met een traditioneel jazztrio vertrok pianist Amaro Freitas naar de Amazone, waar hij in het hart van het regenwoud logeerde bij de inheemse Sateré Mawé bevolking. Daar volgde Freitas zijn zintuigen. Thuis bewerkte Freitas zijn piano net zo lang tot de noten klonken als de rivier met twee kleuren waarin roze dolfijnen zwemmen. Op het fascinerende Y’Y druppelt, vloeit en stroomt de jazzmuziek.

In Brussel krioelt het van de jazzmuzikanten tijdens het eerste weekend van april. De muzikanten bezoeken de stad voor het driedaagse stadsfestival BRDCST. In de lobby van een Brussels hotel wachten Alabaster DePlume en zijn drummer tot het inchecken geregeld is. De deuren van de lift gaan open en daar verschijnt ook Amaro Freitas, in een oranje gewaad en met kralenkettingen om zijn hals.
Amaro Freitas werd in 1991 geboren in een buitenwijk van de Braziliaanse havenstad Recife. Daar ontwikkelde hij zich tot een wereldwijd gerespecteerde jazzpianist. Net als Thelonious Monk — Freitas kan de Monk deuntjes zo nazingen! — bespeelt Freitas de piano soms als een percussie-instrument. Tijdens dit gesprek twijfelt hij soms over zijn Engelse uitspraak. Als Freitas moe wordt, schakelt hij over naar Portugees. En Freitas heeft alle reden om moe te zijn. De show van gisteren in Stuttgart werd laat, de show in Brussel vandaag is vroeg. Hij is tevreden, zegt hij, al gaat hij na dit gesprek beslist slapen. De herinneringen aan zijn verblijf in Manaus, een stad van twee miljoen inwoners diep in de staat Amazonas, in de voetsporen van Freitas’ voorbeeld Naná Vasconcelos, maken hem wakker als cafeïne-houdende drankjes.
‘De rivier van de Amazone ziet eruit als een oceaan’, zegt Freitas, die met dezelfde verwondering praat als waarmee hij piano speelt. ‘De breedte is zo immens dat de overkant onzichtbaar is. Er is een punt in de rivier waar twee stromingen samen komen: een zwarte rivier en een bruine rivier. De rivieren raken elkaar, maar ze mixen niet. Het is extreem mooi. Dit heb ik nergens anders in Brazilië gezien. Er zwemt ook een roze dolfijn, die alleen in het zoetwater van de Amazone voorkomt. Het nummer Uiara, is een eerbetoon aan de mother of the water, de bijnaam van deze roze dolfijn.’
‘Het eerste liedje van mijn album’, vervolgt Freitas, ‘moet het gevoel overbrengen van het donkere regenwoud, terwijl nachtdieren over het woud waken. Het tweede nummer brengt je vanuit het donkere woud naar het water. Een beeld dat in mijn hoofd bleef hangen is hoe mensen naar het diepste water van de oceaan dalen. Er is daar geen licht, het is alleen zwart. Als duikboten tot deze diepte afdalen doen ze het licht uit. De duikboot wacht even, en als het licht weer aangaat, zie je alle soorten dieren, alles wat de oceaan te bieden heeft. Dat gevoel moet mijn muziek overbrengen.’
De pianonoten in de stukken van Amaro Freitas zijn vloeibaar als water. Eerst gieten de noten als een tropische regenbui over je heen, dan stroomt de muziek als een rivier voorbij. De schoonheid transformeert abrupt in het lange Dança dos Martelos. ‘De vraag die ik wil stellen is: wil je deze prachtige wereld van het regenwoud vernietigen met jouw plastic afval? De vervuiling van het regenwoud is een groot probleem, net als de illegale mijnbouw en ontginning van landbouwgrond. Hoewel deze processen al jaren bezig zijn, krijgt het niet altijd de media-aandacht die het nodig heeft. Als artiest voel ik de plicht om hierover te praten, in de muziek, via mijn piano. Los van een ode aan de schoonheid van de rivier en het regenwoud, is mijn album daarom een aanklacht en oproep.’
Zo verwerkt Amaro Freitas ecologische en maatschappelijke ideeën in zijn muziek. Zijn album staat er vol mee. Waar staan de harde klappen bijvoorbeeld voor, die gedurende het album te horen zijn? ‘Ik heb een tijdje samengeleefd met de Sateré Mawé, een inheems volk in de Amazone. Ik zag hun drijvende huizen. We aten bijzondere dingen, zoals alligator. Ik deed mee aan hun rituelen en we keken naar bomen die meer dan duizend jaar oud zijn, zoals de Mafumeira, de oudste bomen van het woud. Als je op de bomen klopt, dan is het geluid een kilometer verder nog te horen. En blijkbaar, als gevaar dreigde in koloniale tijden, klopten inheemse mensen op deze bomen om elkaar te waarschuwen.’
‘Met mijn muziek opende ik een portaal om contact te maken met de inheemse mensen. We spraken over de sages en folklores die we kenden over de Amazone. Die verhalen probeerde ik — net als het kloppen op de boomstammen — in de plaat te verwerken. Een voorbeeld is het verhaal van Mapinguari, een mythisch dier met een een mond op de buik. De Mapinguari is een echt monster-monster. Maar dit monster is er eentje die de rechten van dieren beschermt en een hekel heeft aan jagers. Zodra het monster een jager vindt, eet de Mapinguari de jager op. Deze verhalen raakten me en heb ik verwerkt in mijn album.’
‘De ontmoetingen met de Sateré Mawé veranderden mijn leven’, zegt Amaro Freitas, ‘ik wilde een eerbetoon brengen aan deze mensen.’ Y’Y — uitgesproken als ‘eey-eh, eey-eh’ — is daarom geschreven in het dialect van de Sateré Mawé. De term verwijst naar water of rivier. Freitas: ‘Geen van mijn nummers is in de taal van de kolonisator geschreven. Mijn tweede album, Rasif, is bijvoorbeeld Arabisch, wat de oorspronkelijke taal is van mijn woonplaats Recife. En Sankofa, mijn derde album, is een eerbetoon aan Afrikaanse cultuur. Het is een denkoefening in termen van dekolonisatie.’
Freitas: ’Wat ik interessant vind is dat Europeanen tegen Brazilianen zeggen dat ze het bos beter moeten beschermen. Maar in eerste instantie waren het de Europeanen die de hele wereld koloniseerden, ook Brazilië. Toch moeten we elkaars ideeën gebruiken voor een schonere toekomst. In Europa zie ik de behoefte om weinig vlees te eten en de fiets te gebruiken als transportmiddel. Ik zie Nederland focussen op schone energie. We moeten alle goede ideeën omarmen om ecologisch bewust te worden. Maar hoe de mensen in het regenwoud de natuur respecteren is een zienswijze die nog steeds onopgemerkt blijft, ook voor veel Brazilianen. De zienswijze blijft onopgemerkt omdat het middenin de Amazone gebeurt.’
Freitas vierde album beweegt zo naar een gedeelde toekomst, waarin alle zienswijzen gehoord worden. ‘Op kant 2 breng ik interessante muzikanten van de hedendaagse jazzwereld samen, zoals Shabaka, Jeff Parker en Brandee Younger. De tweede kant van Y’Y staat voor de diaspora van de jazzmuziek. Het is zo tevens een ode aan de Braziliaanse jazzscene, waar zwarte artiesten als Naná Vasconcelos vaak vergeten worden. Zelfs nu nog zijn het witte Brazilianen die gezichtsbepalend zijn geweest voor de Braziliaanse muziekscene.’
Zo draagt Amaro Freitas de muziek op Y’Y op aan verschillende entiteiten, die hij de Encantados noemt. ‘In het afsluitende nummer, Encantados, keer ik terug naar een ritueel uit de Amazone. De muzikanten die meespelen op het laatste nummer nemen deel aan dat ritueel. Iedere avond als ik het podium op ga voor een optreden roep ik zo de geesten van de Encantados op, de geesten van het regenwoud.’
Amaro Freitas speelt 12 juli 2024 op North Sea Jazz. In februari 2025 komt hij terug voor optredens in onder meer Gent en Amsterdam. Veel dank aan Koen Vanderschelden voor zijn hulp bij het vertalen van het Portugees.
Dit interview verscheen eerder in Jazzism, nummer 3 van 2024.