Marcos Valle (1943) ontsnapte aan de censuur van een Braziliaanse dictatuur: “muziek werkt!”
Nederlandse artiesten? Die kennen we wel. Engelse artiesten? Verkopen grote zalen uit. Artiesten uit Brazilië? In Nederland vaak onbekend. Bij het horen van de naam Marcos Valle (1943), reageren mensen met een verveelde ‘ken ik niet.’ Als mensen Valle’s muziek horen reageren ze vaak met een verraste ‘wat is dít?!’ Dat enthousiasme deelde Frank Sinatra en een Spice Girl (die Valle coverden) en Kanye West, Childish Gambino en Madvillain-producer Madlib (die Valle sampleden). Met een jeugdig enthousiasme wil Valle zijn verhaal over geschiedenis en muziek met Nederlandse leerlingen delen. “Je weet nooit wat er gaat gebeuren”, geeft hij in Amsterdam, als belangrijkste levensles.
Historische context
Marcos Valle komt uit Brazilië en Brazilië kent een andere geschiedenis dan Nederland. Het land werd in 1500 ‘ontdekt’ door de Portugese zeevaarder Pedro Cabral en werd Brazilië genoemd, naar het Portugese ‘Brazielhout’. Driehonderd jaar was Brazilië afwisselend bezit van Portugal, Spanje, de Nederlanden, Frankrijk en Groot-Britannië, die dwangarbeid en slavernij introduceerden en verdienden aan Braziliaanse koffie en suiker. Voor twee miljoen pond kocht Brazilië in 1825 onafhankelijkheid en in 1888 werd in Brazilië de slavernij afgeschaft. Daarna rommelde het in de Braziliaanse politiek. Eerst werd Brazilië een republiek (1889), toen een fascistische staat (1930) en daarna een democratie (1945). Maar de democratische periode eindige weer met een dictatuur. Marcos Valle was twintig jaar oud toen de democratie werd afgeschaft. “De dictatuur was niet mijn schuld”, zegt Valle in augustus 2023, met lange grijze haren en een spijkerjasje met glimmende kralen. “Maar de dictatuur woog zwaar op me. Er gebeurden dingen met mensen. Er was dood en er vonden martelingen plaats. Dat wisten we.”
De dictatuur in Brazilië duurde van 1964 tot 1985. De politieke omwenteling vond plaats in de tijd van de Koude Oorlog. Achter de schermen was Amerika betrokken bij de Braziliaanse machtswisseling. Amerika was na de Cubacrisis van 1962 banger geworden voor het uitkomen van de dominotheorie. Omdat Brazilië niet kapitalistisch of communistisch werd, stond Amerika achter de staatsgreep van 31 maart 1964. De nieuwe Braziliaanse regering ging inwoners controleren en er kwamen nieuwe wetten, die de vrijheden van Braziliaanse burgers inperkte. “Het was een moeilijke tijd”, zegt Marcos Valle, die net was doorgebroken als muzikant. “Een hele moeilijke tijd, om eerlijk te zijn. Maar we wilde gewoon onze liedjes blijven schrijven. We wilden onszelf niet corrigeren. Dus we dachten: let’s do it, let’s face it.”
De censuur van de dictatuur.
In het nationalistische Brazilië werd de journalistiek en vrijheid van meningsuiting afgeschaft. “Muzikanten hadden meer te zeggen dan journalisten”, zegt Valle, “want in Brazilië was geen persvrijheid meer. We wisten dat muziek maken een manier was om ons uit te drukken, om iets te zeggen tegen de Braziliaanse bevolking. Als muzikant had je de mogelijkheid om te helpen, om te zeggen let’s do something.” De Braziliaanse regering — die in 1969 de doodstraf opnieuw invoerde — greep in zodra duidelijk werd dat Braziliaanse muzikanten boodschappen verwerkten in liedjes. Eerst werden de supersterren Gilberto Gil en Caetano Veloso uit Brazilië verbannen. Daarna nam de regering maatregelen om meer muzikanten te controleren. Muziek mocht alleen uitgegeven worden nadat liedteksten in een groot gebouw gecontroleerd waren door mensen van de Braziliaanse regering. Juist in die tijd besloot Valle zijn meest uitgesproken album te maken, Previsão Do Tempo. “Het was zeer intens”, zegt Valle, “maar het stimuleerde ons ook. We wílden dingen zeggen.”
Previsão Do Tempo, Marcos Valle’s tiende album
Op de albumhoes is Valle onder water gefotografeerd. De bebaarde Valle kijkt in de camera, met zijn ogen en mond wijd open. Het lijkt een onschuldige foto, kopje onder in een zomers zwembad. “De albumhoes is een voorbeeld van verzet”, zegt Valle. “Ik ben onder water. Dat is een verwijzing naar de marteling, want met water werden veel mensen in Brazilië gemarteld, mensen werden verdronken. We probeerden het op een andere manier duidelijk maken, maar ik wilde wel degelijk een politiek punt maken.”
Marcos Valles’ tiende album klinkt misschien zoals je in een zomerse strandtent zou verwachten. In de tweede helft verandert de sfeer. Valle begint met beatboxen, tien jaar voordat beatboxen populair werd in Amerikaanse hiphop. “We probeerden de politieke situatie in de muziek te verstoppen”, zegt Valle, “dat hebben we veel gedaan in de teksten. ‘Previsão Do Tempo’ betekent ‘weersvoorspelling’. We wilden duidelijk maken dat er boven Brazilië ver-schrik-le-lijk weer hing. De boodschappen zitten zelfs in de titel van de liedjes. Mentira betekent bijvoorbeeld ‘leugen’. Met dat liedje proberen we te zeggen dat alles wat in Brazilië gebeurt een leugen is. Maar je moest heel voorzichtig zijn hoe je het zegt.”
Het album zit vol met dit soort woordspelingen en dubbele of zelfs driedubbele boodschappen. Mentira betekende niet alleen leugen, het woord tira uit Mentira was onder jongeren ook straattaal voor ‘politie’. Op deze manier probeerde Valle subtiel een middelvinger op te steken naar de politie van de dictatuur. Hoewel Marcos Valle veel boodschappen door de censuur kreeg, moest Valle zich verantwoorden voor Mentira. “De censuur controleerde telkens de teksten, haalde bepaalde woorden uit de liedjes. Ze pakken een stuk van de teksten en dan moet je op gesprek komen en zeggen ‘nee, nee, zo heb ik het niet bedoeld, ik zeg niets tégen de regering hoor’. Vaak zongen we juist wél tegen de regering. Maar we deden dan alsof dat niet zo was.” Uiteindelijk werd het nummer door de censuur veroordeeld, niet vanwege de politieke boodschap, maar omdat Mentira ‘te sensueel’ werd gevonden. Valle knipte het ‘te sensuele’ gedeelte uit het nummer en Mentira werd in 1973 een hit in Brazilië.
De vlucht en de grooste hit
Marcos Valle nam een risico. Op een gegeven moment werd de situatie gevaarlijk. “Dat begon in 1975, toen werd ik enorm nerveus van de hele situatie. Ik werd heel onzeker en durfde niet meer het podium op. Ik wilde niet meer praten en ik werd heel stil, steeds stiller. Toen ben ik zelfs vertrokken uit Brazilië. Destijds was ik getrouwd met mijn derde vrouw en ik zei ‘goed, vind je het goed om te gaan? Let’s go.”
Marcos Valle dook jaren onder in Amerika, eerst in New York en toen in Los Angeles, waar hij beroemde muzikanten leerde kennen. Hij kwam terug met zijn grootste hit, een nummer dat nu populair is op de Nederlandse dansvloer. “Ik wilde gewoon leven, dat lukte weer in New York. Toen besloot ik om naar Los Angeles te gaan, omdat het weer daar meer lijkt op het weer in Rio de Janeiro, waar ik woon. En toen begonnen er opeens véél mooie dingen te gebeuren. Ik leerde Leon Ware kennen. Ware had een enorm gevoel voor ritme, voor zwarte r&b en soul. We haalden het beste in elkaar naar boven. Om je de waarheid te vertellen: het pum-dom-dom-dom van Estrelar is mijn minste nummer, maar in Brazilië werd het een gróte hit. Ik ben er nog verbaasd over. Je weet nooit wat er gaat gebeuren in het leven. Als je het eindresultaat van het leven ziet denk je: mijn god, dat is geweldig.”
“Muziek werkt”, zegt Valle, “het gebeurt gewoon!”