Boekbespreking: wie was Malcolm X voordat hij een burgerrechtenicoon werd?
“Whites are no longer superior. Blacks… no longer inferior”. Malcolm X, opgestoken wijsvinger, 1963. In het publiek staat een jonge man, Les Payne, uit wiens gedachten Malcoms charisma nooit meer zal verdwijnen. Wie is deze onbevreesde man? Die vraag blijft Les, meervoudig Pulitzer Price winnaar, achtervolgen. Hij sprak met familie, vrienden, klasgenoten en honderden kennissen van Malcolm X. Zocht in archieven en geheime FBI documenten. Kreeg diepe inzichten in Malcolms leven.
Bijna dertig jaar werkte hij aan zijn meesterwerk. Toen, in 2018, overleed de journalist plots. Gelukkig voltooide zijn dochter Paynes werk. In The Dead Are Arising maken we kennis met een het ruige leven van de mensenrechtenactivist.
Diepe inzichten in jeugd
Les Payne neemt uitgebreid de tijd om Malcolms jeugd te doorgronden. Hij sprak zijn broers, die in The Dead Are Arising herinneringen ophalen. Over die keer dat het gezin, steeds de enige zwarte familie in een witte wijk, geterroriseerd werd door ‘witte ridders’ van de Ku Klux Klan. Of die keer dat Malcolms ouderlijk huis in brand werd gestoken, twee maanden voor het begin van de economische wereldcrisis. Malcolms dominante vader, Earl Little, stierf toen Malcolm zes was. Een verkeersongeluk, luidt het officiële statement, maar Malcolm is overtuigd van racistische doodslag. Zijn moeder, Louise, verzorgt de familie met liefde, bezwijkt onder druk van armoede, racisme en mentale gezondheid. Malcolm staat er alleen voor. Hij is dan 13 jaar.
Malcolm werd op deze jonge leeftijd gevormd. Gedreven, maar ook getraumatiseerd, door het onrecht van de Jim Crow samenleving. The Dead Are Arising laat overtuigend zien hoe kind Malcolm langzaam kennismaakt met het New York van dieven en dealers. Zijn onbevreesde karakter, dat hem later zowel profeet als staatsvijand maakt, is hier op straat al aanwezig. Het staat in contrast met de jonge Malcolm, die als kind, zo vertelt zijn broer, bang was in het donker. Zo bang dat hij liever in bed plaste.
Door als bezetenen
Malcolm, nu de twintig gepasseerd, verdween achter de tralies van een maximaal beveiligde gevangenis. Omringd door zware criminelen, in een cel waar gedetineerden geen armen konden strekken, vond hij verlossing in lezen. Bezeten verslond hij boeken. Bezeten bleef Malcolm ook na zijn vrijlating. Les Payne suggereert dat Malcolm op zoek was naar een vaderfiguur. Het verklaart mogelijk zijn loyaliteit aan Elijah Muhammad, de controversiële leider van Nation of Islam. Malcolm – die vanaf hier de X adopteert, om niet langer de achternaam van slavenhouders te hoeven dragen – volgt Elijahs order twaalf jaar blindelings. Zo groeide hij uit tot de stem van Nation of Islam. Een organisatie die, volgens Les Payne, in alles leek op een sekte.
Mysteries
De reputatie van Malcolm rees en rees. Hoewel Malcolm een uitgesproken persoonlijkheid was, bestaat zijn leven ook uit mysteries. Een hoogtepunt is de filmisch hertelde ontmoeting tussen Nation Of Islam en KKK. Les Payne reconstrueert de ontmoeting, geïnitieerd door de KKK, tot de minuut nauwkeurig. Malcolm en zijn collega Jeremiah worden opgetrommeld om een niet-aanvalsverdrag te sluiten. Ter spraken komen segregatie, antisemitisme en een voorstel om Martin Luther King (door de KKK Coon genoemd) te vermoorden. Het maakt de erfenis van Malcolm complex, iets wat hij zichzelf ook gerealiseerd heeft. Niet veel later breekt hij publiekelijk met “the Honorable Elijah Muhammad”. De mysterieuze moord, nauwkeurig weergegeven in een kat en muisspel, is een ander hoogtepunt in het boek. Duidelijk is dat Malcolm gaandeweg zowel overheid als Nation of Islam tegen zich kreeg.
Profeet zonder kerk
Malcolm, nu tweede helft dertig, eindigt als een profeet zonder kerk. ”We have to change our minds about each other”, sprak hij tegen zijn volgers. Dat is precies wat Malcolm deed. Tijdens zijn laatste levensjaar opende Malcolm zijn hart. Hij omarmde liefde en bekeerde zich tot de soennitische stroming van de Islam. Dat Les Payne pas in het laatste hoofdstuk, een bijlage bovendien, focust op Malcolms inhoudelijke boodschap, is een gemis. Hij verwacht voorkennis van de lezer. Inhoudelijk bericht Payne vooral overeenkomsten en verschillen tussen Malcolm en Martin Luther King, beide op 39 jarige leeftijd vermoord.
Malcolm was een militante revolutionair, maar zijn gewelddadige reputatie rijmt niet met zijn daden. Hij was zelden gewelddadig, vocht met woorden, kreeg respect met lef. Les en Tamara Payne lijken met verschillende stemmen te schrijven. Dat maakt dit werk niet altijd stijlvast, wel fascinerend. Met detail en drama wordt verslag gedaan van Malcolm’s transformatie, “from street criminal to devoted moralist and revolutionary”. Die innerlijke reis blijft, ook vijftig jaar na zijn dood, verwonderen. Malcolm zocht, vocht, maakte fouten, won en verloor. Dit werk heeft alles in zich om het nieuwe standaardwerk over Malcolm X te worden.
Deze boekbespreking van The Dead Are Arising verscheen eerder bij Jonge Historici.